Teatry wiejskie – używamy także równoprawnego pojęcia „ludowe” – ma swój doroczny rytm życia, ukształtowany przez dziesięciolecia. A konkretnie od kiedy pojawiły się sejmikowe przeglądy. Zimowe miesiące to praca nad nowymi widowiskami, pierwszą połowę roku zamykają rejonowe Sejmiki, w październiku 10 – 12 najciekawszych widowisk gości Sejmik Teatrów Wsi Polskiej. Od ośmiu lat ten kalendarz uległ wzbogaceniu, bo pojawiło się jeszcze jedno wydarzenie – ZWYKI w warszawskich Teatrze Polskim.
ZWYKI, Sejmiki, żywy teatr ludowy
Teatry wiejskie – używamy także równoprawnego pojęcia „ludowe” – ma swój doroczny rytm życia, ukształtowany przez dziesięciolecia. A konkretnie od kiedy pojawiły się sejmikowe przeglądy. Zimowe miesiące to praca nad nowymi widowiskami, pierwszą połowę roku zamykają rejonowe Sejmiki, w październiku 10 – 12 najciekawszych widowisk gości Sejmik Teatrów Wsi Polskiej. Od ośmiu lat ten kalendarz uległ wzbogaceniu, bo pojawiło się jeszcze jedno wydarzenie – ZWYKI w warszawskich Teatrze Polskim. W ubiegłym roku pandemia zdezorganizowała stały kalendarz. Niełatwo było i w tym roku, ale kosztem wielkiego trudu (parokrotne zmiany terminów) zdołano uratować sprawę. Wprawdzie przyszło odwołać jeden sejmik rejonowy (Ożarów), a drugi przeprowadzić w formule „zdalnych” prezentacji (Kaczory), ale przecież cel został osiągnięty. Imponujący był upór Zespołów, ich wola uczestnictwa. Mimo tylu przeciwności 30 zespołów dało nowe premiery. Z uznaniem i podziwem odnotowano wysoki poziom artystyczny przedstawień. Potwierdzeniem był Sejmik Teatrów Wsi Polskiej, gdzie trudny okazał się wybór do warszawskich występów. Prawdziwym sukcesem okazały się ZWYKI – występ każdego zespołu publiczność kwitowała długimi, gorącymi brawami, po raz pierwszy miała miejsce „stojąca owacja”.
Godzi się zachować w pamięci i w dokumentach dokonania niełatwego czasu. Dla stołecznych widzów przygotowany został program – wyłożenie idei teatru ludowego oraz jego sposobu istnienia – słowo wprowadzające do problematyki i noty o zespołach i ich widowiskach. Przenosimy te opracowania na łamy „Sceny”, bo chcemy by zapewnić im szerszy odbiór i dłuższą trwałość. Natomiast obraz wcześniejszych etapów Sejmików’2021 daje skrótowo Komunikat Rady Artystycznej „finałowego” spotkania w Tarnogrodzie. On również znajduje miejsce w tej „Scenie”.
*
VIII Festiwal Wiejskich Teatrów ZWYKI
Skąd się wzięły ZWYKI? Z fascynacji przedziwnym, oryginalnym, nigdzie już teraz nie spotykanym zjawiskiem, jakim jest dzisiejszy teatr ludowy. I z woli pokazywania najlepszych owoców jego całorocznej pracy. A dyrekcja Teatru Polskiego im. Arnolda Szyfmana, doceniając urodę i smak tych owoców, umieściła je w swojej karcie artystycznych dań. Biorąc jednak rzecz konkretnie i historycznie, ZWYKI biorą się z SEJMIKÓW wiejskich zespołów teatralnych, programowanych i koordynowanych przez Towarzystwo Kultury Teatralnej. Co roku odbywa się najpierw pięć takich sejmików, obejmujących zasięgiem cały kraj (Bukowina Tatrzańska, Kaczory k. Piły, Ożarów k. Wielunia, Stoczek Łukowski, Tarnogród), a jesienią najciekawsze, najbardziej wartościowe przedstawienia mają swoje „finałowe” sejmikowanie w Tarnogrodzkim Ośrodku Kultury, na Lubelszczyźnie. I właśnie stąd „najlepsze z najlepszych” idą na scenę Teatru Polskiego.
To bardzo ważne słowo „sejmiki”. Nie konkursy, nie festiwale, nie konfrontacje – tu istotą jest przyjacielskie spotkanie, pokazanie swojej teatralnej roboty, podejrzenie jak pracują inni i gadanie, gadanie, gadanie… W tym gadaniu uczestniczą także poważni specjaliści – badacze kultury, teatrolodzy, reżyserzy, muzykolodzy, etnografowie. Nie po to, żeby ocenić, bardziej po to, by się lepiej poznać, by zadać pytania, doradzić. Z tego gadania przedstawienia robią się lepsze, bo praca nad nimi nie kończy się na „premierze”, prezentuje się je nie często, ale za to przez długie lata, albo też po latach się do nich wraca… Nie za dużo tu tego słowa „gadanie”? – zapyta ktoś. Nie za dużo, bo dawna kultura chłopska była kulturą słowa, rozmowy. Po to było wspólne, wieczorne darcie pierza, łuskanie grochu, kiszenie kapusty, żeby rozmawiać. Pięknie, bo mądrze pisał o tym Wiesław Myśliwski. Telewizor – powiada – zniszczył chłopską izbę, odesłał wszystkich do własnych domów, do zunifikowanej wyobraźni. Dzisiaj moglibyśmy dodać wywód o Internecie. Sejmikowe gadanie to próba ratowania resztek. Widać to sejmikowanie bardzo jest potrzebne wiejskim zespołom, bo trwa od 50 lat, od prawie 40 lat ma wymiar ogólnopolski i w tym czasie stało się sprawcą stworzenia blisko 1900 teatralnych widowisk.
Pójdźmy krok dalej w tym objaśnianiu. Bo trzeba jeszcze powiedzieć skąd się biorą SEJMIKI. Otóż nie byłoby ich, gdyby nie trwał, nie był ciągle żywy i płodny – teatr ludowy. Nie da się pomieścić w paru zdaniach czym jest, więc powiedzmy tylko, co najważniejsze – że wyrasta z bardzo dawnej kultury ludu polskiego, z jego (powtórzmy za tytułem wielkiego dzieła Oskara Kolberga) zwyczajów, sposobu życia, mowy, podań, przysłów, obrzędów, guseł, zabaw, pieśni, muzyki i tańca. Jeśli dodamy jeszcze, że także z prac domowych, polnych, „w obejściu”, będziemy mieli komplet źródeł, z których się robi teatr. A dzisiaj – kiedy kultury ludowej prawie nie ma – przede wszystkim z pamięci, przenoszonej z pokolenia na pokolenie. I z tęsknoty za dawnym współ-byciem w gromadzie, w słonecznym kręgu, w którym natura wyznacza rytm życia – pracy i zabawy, trosk i radości, przychodzenia i odchodzenia ze świata…
* * *
P R O G R A M
27 listopada 2021 r. Dzień pracy
Godzina 17:00
Zespół Śpiewaczo-Obrzędowy JARZĘBINA – Bukowa, pow. biłgorajski, woj. lubelski
U łubiarza
Scenariusz i reżyseria – Maria Jargieło
Scenografia Zespół
Rzecz dzieje się w pod biłgorajskiej wiejskiej izbie – dzieci odrabiają lekcje, prababcia przędzie, gospodyni naprawia lniane worki, dziadkowie robią miotły. To, co najważniejsze jednak dzieje się w centrum izby – warsztat łubiarza. Na oczach widzów powstają płaty drewna nazywane „łubami”, które służą do wyrobu sit. Poznajemy przy tym specjalistyczne narzędzia i tradycyjne urządzenia, które pomagają zmienić sosnowe pnie w przedmioty codziennego użytku. Spektakl jest żywą opowieścią o pracy, ale również o sąsiedzkich stosunkach, wzajemnej pomocy, sposobach nabywania umiejętności i współdziałania społeczności wiejskiej z kupcami z miasta, z którymi bohaterowie spektaklu wymieniają się wiedzą, dobrami, pracą i pieniądzem.
*
Zespół JARZĘBINA powstał w 1974 roku. Bogaty śpiew i kunszt teatralny – oto jego atuty. Ma w swoim dorobku 17 spektakli obrzędowych, prezentowanych wielokroć na Sejmikach Teatrów Wsi Polskiej w Tarnogrodzie. Tematyka widowisk obejmuje tradycje bożonarodzeniowe jak i wielkanocne, obrzędy wielkiego postu i weselne, ale też zwyczaje związane z codzienną pracą, życiem rodzinnym i sąsiedzkim. Spektakl Gromniczna był zarejestrowany i wyemitowany w TVP2, widowisko Wigilia prezentowano w Teatrze Narodowym w Warszawie, a przedstawienie Kumie zróbcie mi gromnicę w Teatrze Polskim w Warszawie w ramach Festiwalu Wielskich Teatrów ZWYKI 2020 on-line. Grupa wzięła udział w Wigilii Lubelskiej prezentowanej w Brukseli.
Godzina 18:00
Zespół Folklorystyczny NARWIANIE – Dobrzyniewo Duże, pow. białostocki, woj. podlaski
Len
Scenariusz, reżyseria i scenografia – Adam Karasiewicz
Muzyka – Piotr Gołowczyc
Formę sceniczną widowiska Len można określić mianem etnomusicalu. Nie chodzi o przedstawienie procesu powstawania lnianej tkaniny, o przędzenie i narzędzia, nie chodzi o czynności siania, wyrywania i moczenia lnu – len jest pretekstem do opowiedzenia historii życia jednej kobiety. Z opowieści narratorki, poznajemy dawne życie młodych na wsi, ich marzenia, troski i radości, tęsknoty i ciekawość świata, poszukiwanie drogi i konsekwencje dokonanych wyborów. Kobieta snuje fabułę, a jej historia stwarza się w tle – scena raz jest drogą, raz łąką lub polem, wnętrzem chaty. Nie ma scenograficznej zabudowy, a rekwizyty pojawiają się tylko na chwilę; bohaterowie dialogują, odtwarzają sytuacje i dają miejsce nowym zdarzeniom. Aktorom towarzyszy znakomita kapela.
*
Zespół działa przy Gminnym Centrum Kultury w Dobrzyniewie Dużym. Jest jednym z najstarszych zespołów na Podlasiu, jego początki sięgają roku 1955. Ma w swoim repertuarze rdzenną muzykę oraz inscenizacje obrzędów ludowych, charakterystycznych dla tego regionu. NARWIANIE to swoisty fenomen kultury ludowej na Podlasiu. Jego działalność jest dowodem, że w środowisku lokalnym można odnaleźć wielu ludzi z pasją, która umiejętnie wydobyta i odpowiednio ukierunkowana daje trwałe rezultaty. NARWIANIE mieli szczęście do znakomitych, świadomie dążących do celu animatorów. Barbara i Jerzy Janiszewscy – założyciele zespołu, Michał Szałkowski, Marcin Sakowski, Kamil Wróblewski, Piotr Gołowczyc to dzięki nim Zespół osiągnął piękne sukcesy w regionie, w kraju i za granicą.
28 listopada 2021 Dzień wesela
Godzina 17:00
Zespół Regionalny LIPNICZANIE – Lipnica Wielka, pow. nowosądecki, woj. małopolskie
Wesele Jaśka i Marysi – Błogosławiny
Scenariusz i reżyseria – Maria Jaworecka
Opracowanie muzyczne – Tomasz Żarowski
Widowisko Wesele Jaśka i Marysi ukazuje obszerny fragment tradycyjnego wesela czyli obrzędu przejścia – zmiany stanu i statusu społecznego. Na scenie obserwujemy działania, zachowania i gesty towarzyszące poszczególnym etapom tej uroczystej i wysoce emocjonalnej chwili: przygotowanie do ceremonii ślubu, błogosławieństwo, wyjście do kościoła, przemarsz orszaku weselnego, ogrywanie napotkanych „bram”, powrót z kościoła, witanie chlebem i solą weselników, zabawa, aż po zapowiedź oczepin. Barwy i urody dodają użyte rekwizyty, odświętne stroje, okolicznościowe zdobnictwo, śpiew, przyśpiewki, zamawianie tańców oraz stylowa, dynamiczna muzyka.
*
Zespół Regionalny LIPNICZANIE reprezentuje folklor Podgórza Sądeckiego. Działalność rozpoczął w roku 1969 i od tego czasu konsekwentnie pielęgnuje i podtrzymuje kulturę ludową swojego regionu, jest jej prawdziwym ambasadorem. W Zespole działa 60 osób w różnym wieku: najmłodszy uczestnik ma 13 lat, najstarszy 71. Swoje widowiska opierają na wywiadach dialektologicznych, prowadzonych wśród najstarszych mieszkańców, prezentuje więc folklor autentyczny – przedstawia w niezmienionej formie tańce, zwyczaje, obyczaje ściśle związane z regionem, na którym działa. Zespół zebrał i udokumentował wiele melodii i utworów. Zdobywał liczne nagrody i wyróżnienia, między innymi trzykrotnie Złote Serce Żywieckie na Festiwalu Folkloru Górali Polskich w Żywcu, Srebrną i Brązową Ciupagę oraz Puchar Jesieni Tatrzańskiej na Międzynarodowym Festiwalu Folkloru Ziem Górskich w Zakopanem.
*
Godzina 18,00
Zespół Ludowy SONINA – Sonina, pow. łańcucki, woj. podkarpackie
Wesele sonińskie (fragment)
Scenariusz i reżyseria – Roman Skamra
Scenografia – Marek Hepner, Adam Hepner
Opracowanie muzyczne – Zdzisław Głuszek i Tomasz Sądaj
Zespół z Soniny przedstawia fragmenty wesela, fundamentem tego spektaklu są lokalne zwyczaje. Wybrano tu określone sceny – wyeksponowano błogosławieństwo, a do głównego tematu dołączono sceny poprawin. Uczestnikom wesela przygrywa akordeon i kontrabas; aktorzy śpiewają mocnymi głosami – zachowano tradycyjny podział na przyśpiewki męskie i żeńskie; Do najmniejszego szczegółu zakomponowane zostały stroje. Sceniczna sprawność to wynik doświadczenia i ogromnej pracy włożonej w przygotowanie przedstawienia. Widać to w śpiewie, aranżowanych choreograficznie tańcach, wypowiadanych wyraziście i dobitnie tekstach. Przedstawienie jest niezwykle widowiskowe, pełne humoru i atrakcyjnych zdarzeń.
*
SONINA – w porównaniu z innymi zespołami występującymi na Festiwalu Teatrów Wiejskich ZWYKI 2021 – jest stosunkowo młodym zespołem, ma dopiero (?) 25 lat, ale w dorobku wiele nagród i laurów. Szczególnie pracowitym okresem są ostatnie lata: 2019 – 2021. Aktywnie uczestniczyli we wszystkich imprezach podtrzymujących i kultywujących tradycję, co zostało uwieńczone zwycięstwem na Międzynarodowym Przeglądzie „Tęcza Polska” 2019 w Polanicy Zdroju oraz Grand Prix na Przeglądzie Teatrów Wiejskich Województwa Podkarpackiego w Starym Dzikowie w 2020 roku. Członkowie SONINY są mocno obecni w nowych mediach, nagrali wiele filmów – amatorskie rejestracje zwyczajów bożonarodzeniowych i noworocznych, a także widowisk jasełkowych są chętnie oglądane przez internautów. Zespół niestrudzenie odkrywa wciąż nowe tematy, odsłaniając niezwykłe bogactwo sonińskich obrzędów i obyczajów.
Słowo wstępne do Programu – Lech Śliwonik; noty o zespołach i spektaklach – Bożena Suchocka
* * *
38. Ogólnopolski Sejmik Teatrów Wsi Polskiej
Komunikat Rady Artystycznej
Rada w składzie: Piotr Dahlig, Katarzyna Smyk, Bożena Suchocka, Lech Śliwonik – przewodniczący, Edward Wojtaszek oraz Renata Ćwik – sekretarz, obejrzała w dniach 15 – 17 października 2021 roku, w Tarnogrodzie 11 widowisk, wytypowanych z sejmików międzywojewódzkich. Z zespołami przeprowadzono spotkania warsztatowe. Te spotkania miały znowu – bo tak było i na tarnogrodzkim sejmiku w czerwcu, i na innych sejmikach regionalnych – szczególny, odmienny od tych, do jakich przez dziesiątki lat przywykliśmy, charakter. Pandemia wymusiła przestrzeganie tzw. dystansu społecznego, dlatego nie było możliwości wspólnych, jednoczących zespoły, rozmów. Rada spotykała się z każdym Teatrem osobno, dialog był trudniejszy, bo nie było wielogłosu, konfrontacji i wymiany różnych doświadczeń, nie tworzyła się panorama poszukiwań i dokonań. A przecież cel został osiągnięty: Rada przekazała syntetyczne opinie o zaletach i błędach pokazanych widowisk, Zespoły odniosły się do usłyszanych ocen i propozycji korekt, wspólnie rozważano zrodzone wątpliwości i pytania. Wiele uwagi poświęcono wykorzystaniu kultury ludowej w pracy teatralnej. Rozstaliśmy się z nadzieją, że ta wymiana opinii i ocen dobrze posłuży w wytyczaniu dalszej drogi teatru ludowego.
*
Dzięki Patronom i Sponsorom, Rada Artystyczna może przyznać nagrody (wszystkie w wysokości po 2 tys. zł) za szczególne walory prezentowanych na Sejmiku spektakli.
Nagrody Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu:
Zespół Obrzędowy LIPNICZANIE z Lipnicy Wielkiej (pow. nowosądecki, woj. małopolskie) za siłę zespołowego działania, ekspresję i entuzjazm w barwnym muzycznie obrzędowo-tanecznym widowisku Wesele Jaśka i Marysi – Błogosławiny.
Zespół ZORZA z Dereźni (pow. biłgorajski, woj. lubelskie) za wielowątkowy i dobrze skonstruowany scenariusz przedstawienia Poratujcie, kumo, wprowadzającego w świat dawnych uzdrowicielek ludowych i ukazującego ich rolę w społeczności wiejskiej.
Zespół Folklorystyczny NARWIANIE z Dobrzyniewa Dużego (pow. białostocki, woj. podlaskie) za oryginalną autorską konstrukcję muzycznego spektaklu Len pozwalającą w nowy, wysoce artystyczny sposób zbudować pełną prawdy, wzruszającą opowieść o losach jednostek i społeczności, oglądanych z perspektywy dnia dzisiejszego.
Nagroda Marszałka Województwa Lubelskiego:
Kurpiowski Zespół Folklorystyczny CARNIACY z Czarni (pow. ostrołęcki, woj. mazowieckie) za kolejną – jak wcześniejsze – bardzo udaną inscenizację fragmentu wesela, sceniczną czystość, zdyscyplinowanie i siłę wykonawczą zespołu w widowisku Wesele Kurpiowskie – Wyprowadziny.
Nagrody Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi:
Zespół Obrzędowy LASOWIACZKI z Baranowa Sandomierskiego (pow. tarnobrzeski, woj. podkarpackie) za czysty wizualnie spektakl Gusła lasowiackie, nawiązujący do oryginalnego dziedzictwa zespołu, przybliżający tajemniczy świat guseł, wierzeń i praktyk leczniczych.
Regionalny Teatr Dramatyczny z Luzina (pow. wejherowski, woj. pomorskie) za widowisko Ścinanie kani – współczesną teatralną interpretację arcykaszubskiego zwyczaju, przywracającą pamięć o własnym dziedzictwie kulturowym.
Zespół Śpiewaczo-obrzędowy JARZĘBINA z Bukowej (pow. biłgorajski, woj. lubelskie) za sceniczny poemat – spektakl U łubiarza – o prawdzie i wartościach życia rodzinnego i sąsiedzkiego, zespolonego szacunkiem dla codziennej pracy.
Zespół Folklorystyczny KUJAWY BACHORNE NOWE z Osięcin (pow. radziejowski, woj. kujawsko-pomorskie) za niezłomne pełnienie roli strażnika regionalnej kultury, za repertuar taneczny oraz bogatą oprawę muzyczną spektaklu Andrzejki na Kujawach Bachornych.
Zespół Ludowy SONINA z Soniny (pow. łańcucki, woj. podkarpackie) za imponującą dynamikę tańca i śpiewu oraz wydobycie żartobliwych, atrakcyjnych scenicznie epizodów wesela w Weselu sonińskim.
Nagroda Starosty Biłgorajskiego:
Zespół ZAWSZE RAZEM z Woli Gułowskiej (pow. łukowski, woj. lubelskie) za bogate poznawczo i atrakcyjne plastycznie przedstawienie zwyczaju układania bukietów na święto Matki Boskiej Zielnej oraz za stworzenie rodzinnego klimatu przez wielopokoleniowy zespół w widowisku U Maciejów na Zielnu.
Nagroda Dyrektora Wojewódzkiego Ośrodka Kultury:
Zagórzański Zespół Folklorystyczny DOLINA MSZANKI z Mszany Górnej (pow. limanowski, woj. wielkopolskie) za dynamikę wykonania, a przede wszystkim bogaty repertuar tańców w widowisku Po kolodzie w Górne Msany – św. Scepon.
*
Przez długi czas niepewne były losy 38. Sejmiku Teatrów Wsi Polskiej – tak jak niepewne są dzisiaj nasze zamierzenia, plany. Wszyscy przecież postanowili działać tak, jakby życie toczyło się normalnie, jakby to spotkanie było całkiem oczywiste. Wszyscy, to znaczy większość organizatorów przeglądów rejonowych, zespoły i ich patroni, tarnogrodzcy Gospodarze. I spotkaliśmy się – ku wielkiej, wspólnej radości. Dane nam było przeżyć radość samego zgromadzenia, ale jakże wspaniale dopełnioną kształtem artystycznym, jakością teatralnych wypowiedzi, które popłynęły ze sceny w Tarnogrodzie. Piękne i mądre były to widowiska, ich wartości staraliśmy się uchwycić i wskazać w uzasadnieniach decyzji o nagrodach.
Tradycyjnie – ale silniej niż zawsze, bo praca była trudniejsza, wysiłek większy – dziękujemy Władzom Tarnogrodu oraz Dyrekcji i Zespołowi Tarnogrodzkiego Ośrodka Kultury. Było wspaniale – porządek, klimat, serdeczność. Zespołom zapewniono bezpieczny pobyt oraz znakomite warunki występu. TOK perfekcyjnie przeszedł ogólnopolski sprawdzian po wielkim czynie, jakim była modernizacja placówki. Gdyby przyszło wystawić ocenę, byłaby ona oczywista – celująca.
Słowa wielkiego uznania i szacunku kierujemy do Zespołów i ich kierowników. Niektórzy pracowali w skrajnie niesprzyjających warunkach, a suma osiągnięć jest imponująca. To dzięki Wam wiejski ruch teatralny przetrwa, bowiem otrzymał tu nowe energie, nowe pobudzenie.
Kiedy dołączymy do tych podziękowań słowa wdzięczności dla Partnerów i Sponsorów sejmikowej pracy – zarysowany zostanie krąg wspólnoty, pozwalający na wiarę w dobrą przyszłość naszego ruchu.
Tarnogród, 17 października 2021 roku Rada Artystyczna